Yiɣi chaŋ yɛligu maŋamaŋa puuni

Pukparilim Ghana Tingbani ni

Diyila Dagbani Wikipedia
Ghana pukpariba dabisili din pahu pishiniayobu yuuni 2010 . Ghana-KITA Best Institution Award in Ashanti Region.

Ghana yaɣili pukparilim nyɛla din mali bindira pam ka nyɛ din daabilim kuli chani tooni, n tiri niriba pam tuma.[1][2] Ministry of Food and Agriculture n zaŋ n-ti Ghana pukparilim yaɣili.[3] Bindira balibu balibu ka bi kori Ghana boba ni di yaɣa. Binyera kamani nyuya,binbira, cocoa, timber, kpikpailitihi ni guya nyɛla bɛ ni kuli mali zaɣa n-ti shɛli pam Ghana pukparilim yaɣili. Yuuni 2013, pukparilim yaɣili daa nyɛla din kpuɣi Ghana tum tumdiba zaa puuni kɔbigi puuni vaabu 53.6%. [4]

Din kuli niŋ ka pukparilim yaa nyɛ din dun tam saa mibu zuɣu, dihitabili nyɛla din be ni wuhiri ni saa mibu saha saha taɣibu nyɛla din ni tooi dam Ghana bindira niŋbu mini di kpuɣibu.[5]

Production[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

Yuuni 2018, Ghana daa nyɛla din daa ko n kpuɣi:

Yaha, bindira ŋɔ shɛŋa gba kuli nyɛla din be ni ka bɛ kori bela bela kamani, wilijo ( 151 thousand tons), lubber tihi (23 thousand tons) ni nansara (2.3 thousand tons).[6]

Binbila Baŋdi mini ŋun pa o zuɣu n lihiri Ghana Cocoa tihi yuuni 1957.

Di ni daa niŋ ka Ghana daa be British sulinsi ni, Ghana pukpariba daa nyɛla ban daa kuli niŋ aniya n kori cocoa viɛnyɛla din nɛma ka bɛ tooi zaŋ di pam n yiri n-ti kohi Biritsh daani.[7] Ban daa kuli zoogi ka bɛ tumdi cocoa ŋɔ tuma daa nyɛla ban daa yi Ghana tudu yaɣili.[8] Ghana Nanima n daa lihiri paliti zuɣu , ka daa kpaŋ bɛ maŋa ka pukpariba ni tooi kuli bili cocoa tihi ŋɔ lala paliti ŋɔ ni hali ka di ti baagi. Lala ŋɔ n-ti pahi di tabi zuɣu daa nyɛla din chɛ ka Ghana daa ti leegi tingbani shɛli din ʒi cocoa yi tiŋduya n gari tiŋsi zaa yuuni 1911 daa ti yɛn paagi.

[9]

Ghana tingbani zuɣulaan tuuli, jilimalana Dr. Kwame Nkrumah daa nyɛla ŋun daa kuli bori ni o chɛ ka kparilim yaɣili be tooni din ni tooi sɔŋ Ghana zoobu. Ghana kparilim nyɛla din kuli siɣiri tiŋa tum yuuni 1960.[10] Di daa piligi la yuuni 1960 bahigu , di ni daa niŋ ka binyera dahi boogi,[11] pukpariba daa nyela ban da kuli bilahi nyeri binshɛŋa din yɛn nyem bɛ ni ka bɛ ko viɛnyela, n-ti pahi tumanima pam gba daa kuli chaŋ la tiŋa. Pukpariba gba daa kuli nyɛla muɣisigu lahi zaŋ n-ti to shɛba, dama puzuri ni kulim nti pahi pukparilim neema din pahi pahi daa daa kuli chaŋ la zuɣusaa di ni daa niŋ ka Ghana shiri daa siɣi tiŋa la [12] Bindira bilibu gba daa nyɛla din siɣi tiŋ pam, n-ti pahi bindiri shɛŋa bɛ ni daa zaŋdi yiri tiŋa duya n kperi Ghana na pahi kamani bu nahi zuɣu yuuni 1982. [13] Yuuni 1983 daa ti yen paagi, ka sanzali zani, kum daa kuli nyɛla din niŋ bayaana ka bindiri shɛŋa bɛ ni daa zaŋ di yiri tinduya daa kuli siɣi tiŋ zaa.

Kundivihira[mali niŋ | mali mi di yibu sheena n-niŋ]

  1. Ghana at a glance.
  2. Embassy of Ghana – Democratic Republic of Congo (en).
  3. Ministry of Food and Agriculture.
  4. ((Food and Agriculture Policy Decision Analysis (FAPDA))). Country Fact sheet on food and agriculture policy trends. FAO.
  5. Climate Risk Profile: Ghana (en). USAID (January 2017).
  6. FAOSTAT.
  7. Austin, Gareth (2010-03-01). "African Economic Development and Colonial Legacies" (in en). International Development Policy | Revue internationale de politique de développement 1 (1): 11–32. DOI:10.4000/poldev.78. ISSN 1663-9375.
  8. Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. p. 325. ISBN 978-1-107-50718-0.
  9. Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 2018 to the Present. Cambridge University Press. pp. 340–341. ISBN 978-1-107-50718-0.
  10. Atoklo, Dziedzom. Ghana@63: in agriculture we trust? | Business Financial Times Online | Economy, World, Finances, IT, ICT, Business (en-US).
  11. UNDP – United Nations Development Programme (en).
  12. Ghana Economy.
  13. Ghana – AGRICULTURE.